Ναός του Ολυμπίου Διός

Ο μεγαλοπρεπής ναός του Δία ανεγέρθη σε περίοπτο σημείο της ΄Αλτεως, στη καρδιά του ιερού της Ολυμπίας και ξεχώριζε για το μέγεθος της κατασκευής, τον εκπληκτικής τέχνης γλυπτό του διάκοσμο αλλά και για το κολοσσιαίο άγαλμα του θεού προς τιμή του οποίου τελούνταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες.
Ήταν αφιέρωμα των Ηλείων στον Δία και χρειάστηκαν περίπου είκοσι χρόνια για την  ολοκλήρωσή του, από το 470 ως το 456 π.Χ. Πρόκειται για έργο του ηλείου αρχιτέκτονα Λίβωνα και ανήκει στο δωρικό ρυθμό, του οποίου μάλιστα θεωρείται ο κανόνας, δηλαδή το πρότυπο. 

Ο ναός είναι περίπτερος, με έξι κίονες στις στενές και δεκατρείς στις μακρές πλευρές του. Αποτελείται από πρόναο, σηκό και οπισθόδομο. Για την κατασκευή της βάσης και του φέροντα οργανισμού χρησιμοποιήθηκε τοπικός κογχυλιάτης λίθος επικαλυμμένος με ένα λεπτό στρώμα κονιάματος που προσέδιδε την εντύπωση μαρμάρου. Από μάρμαρο ήταν κατασκευασμένος ο γλυπτός διάκοσμος του ναού, η κεραμωτή στέγη και οι λεοντοκεφαλές - υδρορροές. 
Εσωτερικά ο ναός διέθετε δύο σειρές από διώροφες κιονοστοιχίες, τοποθετημένες κοντά στους τοίχους του σηκού. Με αυτό τον τρόπο δημιουργούνταν τρία κλίτη, με το κεντρικό να έχει διπλάσιο πλάτος από τα πλευρικά. 

Ο πλούσιος γλυπτός διάκοσμος του ναού, κορυφαίο δείγμα του αυστηρού ρυθμού των κλασσικών χρόνων, διασώθηκε και παρουσιάζεται αποκατεστημένος στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ολυμπίας. Το θέμα της σύνθεσης στο ανατολικό αέτωμα είναι η αρματοδρομία μεταξύ του Πέλοπα και του Οινομάου, με κεντρική μορφή τον Δία. Στο δυτικό αέτωμα τα γλυπτά αφηγούνται την σύγκρουση μεταξύ Κενταύρων και Λαπιθών με κεντρική μορφή τον Απόλλωνα. Στις μετόπες των  δυο στενών πλευρών του ναού, απεικονίζονται με ανάγλυφο και ανά έξι, οι άθλοι του Ηρακλή, μυθικού γιου του Δία. Οι μετόπες της περίστασης του ναού ήταν ακόσμητες.  

Το στοιχείο όμως που προσέδωσε αξεπέραστη αίγλη και λάμψη στο οικοδόμημα ήταν το λατρευτικό χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία, τοποθετημένο στο βάθος του κεντρικού κλίτους του ναού. Για το έργο αυτό οι Ηλείοι ιερείς της ΄Αλτεως προσκάλεσαν από την Αθήνα τον γλύπτη Φειδία, ο οποίος είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη έχοντας την γενική επιστασία των έργων ανοικοδόμησης της Ακρόπολης. 

Ο Φειδίας εργάστηκε για δέκα περίπου χρόνια στην Ολυμπία, μετά το 438 ως και το 430 π.Χ. Ξεπερνώντας τον εαυτό του, φιλοτέχνησε ένα άγαλμα για τον θεό - προστάτη του ιερού της Ολυμπίας, το οποίο κατέπληξε τους πάντες και θεωρήθηκε ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου. Το άγαλμα δεν διατηρήθηκε, ωστόσο διασώθηκε η λεπτομερής περιγραφή του όπως και όλου του ιερου της Ολυμπίας από τον περιηγητή Παυσανία.  

Ο ναός του Δία, εγκαταλελειμμένος, κατέρρευσε έπειτα από τους ισχυρούς σεισμούς το 522 και 551 μ.Χ. Στο μνημείο αυτό της Ολυμπίας εστίασε η πρώτη ανασκαφή που έγινε το 1829 από την γαλλική επιστημονική αποστολή η οποία αργότερα ολοκληρώθηκε από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο.  
Το έτος 2005 ολοκληρώθηκε η αναστήλωση του ΒΔ κίονα της περίστασης.